Türkiye’de kadınların bir araya gelerek kurduğu kooperatifler, yerel kalkınma ve kadınların ekonomik güçlenmesi için önemli araçlar haline geldi. İlk kadın kooperatifleri 2000’lerin başında Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı (KEDV) desteğiyle kurulmuş olup, son yıllarda sayıları hızla artmıştır. 2018 yılında yaklaşık 200 olan kadın kooperatifi sayısı 2021’de 600’lere çıkmıştır, ancak bunların yarısından azı aktif olarak faaliyet göstermektedir . Bu kooperatifler tarımdan el sanatlarına, gıda üretiminden eğitime kadar çeşitli alanlarda faaliyet göstererek kadınların üretim becerilerini ekonomiye kazandırmakta ve sosyal hayata katılımını artırmaktadır.
Faaliyet Alanlarına Göre Kadın Kooperatifleri
Türkiye’deki kadın kooperatiflerini başlıca faaliyet alanlarına göre sınıflandırarak, her bir kooperatifin bulunduğu bölge, amaçları, ürün/hizmetlerine gelin beraber inceleyelim.
Tarım (Tarımsal Üretim ve Kalkınma)
Kadın kooperatifleri tarım alanında, özellikle kırsal bölgelerde kadın çiftçilerin güçlenmesini sağlıyor. Örneğin Bursa Karacabey ilçesi Dağkadı köyünde kurulan kooperatif üyesi kadınlar 5 dönümlük arazide tıbbi bitki ekinezya yetiştirerek hasat etmeye başladı . Bu sayede kadınlar hem tarımsal üretimde söz sahibi oluyor hem de ürünlerini katma değerli hale getirerek gelir elde ediyor.
Bursa Karacabey Dağkadı köyünde kadın kooperatifi üyeleri ekinezya çiçeği (mor koni çiçeği) yetiştirip hasat ediyor . Bu tıbbi bitkilerin kurutulup işlenmesiyle kooperatif, kadınlara yeni gelir kaynakları yaratıyor.
• Karacabey Dağkadı Üreten Kadınlar Kooperatifi (Bursa): 2016 yılında 7 kadınla yola çıkan ve zamanla 30 ortağa ulaşan bir tarımsal kalkınma kooperatifidir. Amaçları, köylerindeki tarımsal ürünlere marka değeri kazandırmak ve genç kadınlara istihdam sağlamaktır. Ekinezya gibi tıbbi aromatik bitkileri yetiştirip kurutarak pekmez, kuru meyve-sebze tozu gibi ürünler elde etmektedirler . Kooperatif, Bursa’nın ilk kadın tarım kooperatifi olup e-ticaret üzerinden ürün pazarlayarak yerel kadın emeğini ülke çapında duyurmuştur . İletişim: Web sitesi – uretenkadinlar.com.tr; Instagram – @dagkadiuretenkadinlar.
• Artuklu Topraktan Tabağa Tarımsal Kalkınma Kooperatifi (Mardin): Mardin’de şef Ebru Baybara Demir öncülüğünde kurulan bu kooperatif, sürdürülebilir tarım ve sosyal girişim modeliyle öne çıkmaktadır. Amaçları, ürünleri satılamayan yerel çiftçilere ve dezavantajlı durumdaki kadınlar ile Suriyeli mültecilere istihdam yaratmaktır . Türkiye’nin ilk sosyal kooperatifi olarak kâr payı dağıtmayıp elde edilen geliri yeni istihdam için yatırıma yönlendirmektedir . Ürün/Hizmet: Yerel çiftçilerle birlikte geleneksel Halep sabunu üretimiyle başlamış, 20.000 kalıp doğal sabunu sosyal medya üzerinden satarak gelir elde etmiştir . Ayrıca pekmez, organik gıda ve benzeri yöresel ürünlerin üretimini kooperatif ekosistemi içinde gerçekleştirmektedir. İletişim: Web – topraktantabaga.com.tr; Instagram – @topraktantabagakoop.
El Sanatları (El İşi ve Zanaat)
El sanatları alanındaki kadın kooperatifleri, geleneksel zanaatları yaşatırken kadınlara istihdam ve gelir sağlıyor. Örneğin İzmir’in Bergama ilçesinde emekli bir usta öğretici tarafından kurulan halıcılık kooperatifi, köy köy gezip atölyeler açarak 130 kadına dokuma işi imkanı sundu . Yöresel halı ve kilim dokumacılığını canlandıran bu kooperatif sayesinde kadınların el emeği ürünleri hem yurtiçinde hem yurtdışında alıcı buluyor.
İzmir Bergama Halıcılık Kooperatifi atölyesinde kadınlar geleneksel tezgahlarda halı dokuyor. 2009 yılında Kadriye Yakar tarafından kurulan kooperatif, 130 kadına istihdam sağlayarak yörede unutulmaya yüz tutmuş halı-kilim dokumacılığını canlandırdı .
• Bergama Halıcılık ve El Sanatları Kooperatifi (İzmir): 2009’da dokuma ustası Kadriye Yakar tarafından kurulan bu kooperatif, unutulmaya yüz tutmuş Bergama halıları ve kilim dokumacılığını yeniden canlandırdı. Amaçları, köylerde atölyeler açarak kadınların 30 yıllık el sanatları tecrübesini ekonomik değere dönüştürmekti . Ürün/Hizmet:Kooperatif bünyesindeki 130 kadın geleneksel motifli el dokuma halı, kilim ve hediyelik eşyalar üretiyor; bu ürünler kooperatif aracılığıyla müşterilere ulaştırılıyor . Kooperatif, siparişe göre üretim yaparak yurtiçi ve yurtdışından talep topluyor. İletişim: Instagram – @bergama_halicilik_koop (atölye ziyaretleri ve siparişler için iletişim bilgileri bu hesapta mevcuttur).
• Keşan Sepetçi Kadınlar Kooperatifi (Edirne): 2021 yılında Edirne Valiliği ve Keşan Belediyesi desteğiyle kurulan, Trakya’nın geleneksel sepet örücülüğünü yaşatmayı amaçlayan bir kooperatiftir. Kuruluş amacı, “Emek kadından, sepet hasırdan” projesi ile unutulmaya yüz tutmuş sepetçilik zanaatını canlandırmak ve kadınlara istihdam sağlamaktır . Ürün/Hizmet: Tamamen el emeğiyle örülen hasır sepetler, aksesuarlar ve hediyelik eşyalar üretirler. Kooperatif kurulurken 24 kadına sepet örücülüğü kursu verilmiş ve üretilen sepetlerin pazarlanmasına başlanmıştır . Edirne’nin ilk kadın kooperatifi olan KESKÜP (Kooperatif kısaltması), bugün Türkiye’nin hediyelik sepetlerinin merkezi konumuna gelmiştir; onlarca kadın üretime katılarak ekonomiye can vermektedir . İletişim: Web – sepetcikadinlarkooperatifi.com; Instagram – @keskup (Kooperatifin sosyal medya hesabı).
Gıda Üretimi (Yöresel Gıda ve Gıda İşleme)
Birçok kadın kooperatifi, yöresel gıda üretimi ve ev yapımı lezzetlerin pazarlanması ile kadınların gelir elde etmesini sağlıyor. Ev yapımı reçeller, tarhanalar, erişteler, kuru meyveler gibi ürünler kooperatif çatısı altında markalaştırılıp satışa sunuluyor. Adana’nın Seyhan ilçesinde kurulan kadın kooperatifi, tahsis edilen mutfakta turunç (acı portakal) reçeli, sebze konservesi, erişte ve benzeri ürünler üreterek hem kendi sofralarına katkı sağlıyor hem de otellere ve pazarlara satış yapıyor (bkz. görsel). Bu sayede kadınlar ilk kez kar elde etmeye başlayıp aile bütçelerine düzenli katkı yapar hale geldi .
Adana Seyhan’daki Güney Adana Kadın Girişimciler Kooperatifi üyesi bir kadın, kooperatif mutfağında ürettikleri turunç reçeli kavanozlarını gösteriyor . Bu kooperatif, ev kadınlarının el emeği gıdalarını markalaştırarak otellere ve marketlere satmalarına öncülük ediyor.
• Güney Adana Kadın Girişimciler Tarımsal Kalkınma Kooperatifi (Adana): 2018 yılında Adana Valiliği’nin Güney Adana Kalkınma Programı kapsamında kurulan bir gıda üretim kooperatifidir . Amaçları, ev kadınlarının görünmeyen emeğini ekonomik değere dönüştürmek ve kadınları sosyal hayata katmaktır . Ürün/Hizmet: Kooperatif mutfağında üyeler, turunç reçeli, meyve pekmezi, sebze konserveleri, erişte ve benzeri doğal gıdalar üretiyor. Bu ürünler başta Adana olmak üzere birçok ilde marketlere, otellere ve yemek şirketlerine pazarlanıyor . Kooperatif, yakın zamanda kadınların evde yaptıkları ürünleri e-ticaret yoluyla satabilmeleri için bir platform oluşturma projesi de başlattı . İletişim:Instagram – @guneyadanakadinkooperatifi (ürün sipariş ve bilgi için); ayrıca Adana Büyükşehir Belediyesi Halk Market’te ürünleri bulunmaktadır.
• Kadın Çiftçiler Ekolojik Üretim Merkezi Kooperatifi (Kayseri): Kayseri’de faaliyet gösteren ve organik tarım ve gıda üretimine odaklanan bir kadın girişimi kooperatifidir. Amaçları, kadın çiftçilere ekolojik üretim konusunda eğitim vererek sağlıklı gıda üretmelerini sağlamaktır. Ürün/Hizmet: Organik yöntemlerle üretilen meyve sebzeler, doğal pekmez ve salçalar, ev yapımı erişte ve kurutulmuş ürünler gibi gıdaları tüketiciyle buluştururlar. Kooperatif, hem yerel pazarlarda hem sosyal medya üzerinden satış yapmaktadır. İletişim: (Kayseri) – Sosyal medya hesaplarından (Facebook: Kadın Çiftçiler Ekolojik Üretim Merkezi) iletişim kurulabilir.
Not: Türkiye’nin dört bir yanında benzer şekilde kadın kooperatifleri gıda alanında üretim yapmaktadır. Örneğin Kastamonu’da Dadaylı Üreten Kadınlar Kooperatifi ve Cide Kadın Kooperatifi, yöresel reçel, banduma (yufka) ve tarhana üretimiyle bilinir. İzmir’de Usta Kadınlar Kooperatifi, ev yapımı yemekler ve catering hizmeti sunarken; Mersin ve Antalya’da kadın kooperatifleri yerel turunçgillerden marmelatlar, doğal sabunlar ve benzeri ürünler üretip turistik pazarlara satmaktadır. Bu kooperatiflerin birçoğu sosyal medya ve online pazaryerleri üzerinden de sipariş almaya başlamıştır.
Hizmet Sektörü (Kafe, Eğitim ve Bakım Hizmetleri)
Kadın kooperatifleri sadece üretim odaklı değil, hizmet sektöründe de faaliyet gösteriyor. Özellikle yeme-içme, eğitim ve bakım hizmetleri alanlarında kadınların işlettiği kooperatif girişimleri mevcut.
• Nilüfer Kadın Çevre Kültür ve İşletme Kooperatifi (Düzce): 2002 yılında Düzce’de deprem sonrası kurulan bir kadın ve çocuk merkezi işletmesinden doğmuştur . Amaçları, kadınların sosyal yaşamda aktif rol alacağı ve çocuk bakım hizmeti alabileceği bir merkez oluşturmaktı. Hizmetleri: Kooperatif, kreş ve gündüz bakımevi işletmekte, böylece çalışan annelere güvenilir çocuk bakım hizmeti sunmaktadır . Ayrıca kadın merkezi aracılığıyla kadınlara mesleki eğitim kursları ve el işi atölyeleri düzenlemekte, ürettikleri el emeği ürünleri “Nil Işığı” markasıyla pazarlamaktadır . Bu kooperatif sayesinde kadınlar hem kendi çocuklarına bakım imkanı bulmuş hem de ev yapımı ürünlerini satıp gelir elde etmeye başlamıştır. İletişim: Web – niluferkadin.org (kooperatifin tanıtımı ve iletişim bilgileri).
• Vefalı Canlar Kadın Girişimi Kooperatifi (Bursa): 2022 yılında Bursa’da kurulan ve kısa sürede Türkiye genelinde örgütlenen bir kadın girişimi kooperatifidir. Amaçları, ev hanımlarının el becerilerini geliştirmesi, kadın girişimcilere iş sahası oluşturmak ve ev kadınlarının ürettikleri ürünleri ekonomiye kazandırmaktır . Faaliyetleri: Bursa’da kadınların işlettiği Vefalı Canlar Kafe adıyla bir kafe işletmesi açarak başladı. Burada kadınlar ev yapımı yiyecekleri müşterilere sunmakta ve kafe gelirine ortak olmaktadır. Kooperatif, kısa sürede büyüyerek 30 il, 40 ilçe ve 6 ülkede temsilcilikler açacak kadar geniş bir ağa ulaştı; yaklaşık 10 bin kadını bünyesinde buluşturdu . Bu sayede ev kadınları evlerinde ürettikleri ürünleri bu ağ üzerinden satma ve gelir elde etme fırsatı buldular. İletişim: Instagram – @vefalicanlar (kooperatifin etkinlik ve iletişim duyuruları burada yapılmaktadır).
Teknoloji ve Dijitalleşme
Kadın kooperatifleri, teknoloji kullanımını ve dijital platformları da benimseyerek faaliyetlerini genişletiyor. Özellikle e-ticaret ve sosyal medya, kadın kooperatiflerinin ürünlerini daha geniş pazarlara ulaştırmasında kritik rol oynuyor. Örneğin, 2021 yılında başlatılan bir program kapsamında 14 kadın kooperatifine dijitalleşme desteği verilmiştir. Bu sayede kooperatiflerin %86’sı satışlarını artırmış, %93’ü yeni iş ortaklıkları kurmuştur . Bir yıl içinde kooperatiflerin %76’sı e-ticarete başlamış, %71’i satış kanallarını çeşitlendirmiş ve %47’si ihracata yönelmeyi hedeflemiştir .
Bu veriler, dijital araçların kadın kooperatifleri için dönüştürücü gücünü ortaya koymaktadır. Birçok kooperatif artık kendi web sitesine veya Instagram/Facebook mağazasına sahip ve ürünlerini ülke çapında kargoyla gönderebilmektedir. Örneğin, Kastamonu ve çevresindeki kadın kooperatifleri ortak bir e-ticaret platformunda birleşerek ürünlerini dijital ağ üzerinden satmaya başlamışlardır . Hepsiburada gibi büyük online pazaryerleri de kadın kooperatiflerine özel vitrinler açarak onların müşteri kitlesini genişletmesine destek olmaktadır. Sonuç olarak teknoloji, kadın kooperatiflerinin pazarlama gücünü arttırmakta ve sürdürülebilir gelir elde etmelerini kolaylaştırmaktadır.
Öne Çıkan Başarı Hikayeleri
Türkiye’deki kadın kooperatiflerinin bir kısmı, yürüttükleri projeler ve sağladıkları sosyal etkilerle ön plana çıkıyor. İşte özellikle dikkat çeken bazı başarı hikayeleri:
• Bergama Halıcılık Kooperatifi (İzmir): Emekli öğretici Kadriye Yakar’ın kurduğu bu kooperatif, 130 kadına istihdam sağlayarak Bergama’nın geleneksel halı dokumacılığını yeniden canlandırdı . Kadınların el emeği halı ve kilimleri yurtiçi ve yurtdışında alıcı buldu; köylerde kurulan atölyeler sayesinde yüzlerce kadının hayatı değişti . Bu başarı hikayesi, tek bir girişimci kadının azmiyle nasıl geniş bir kadın kitlesinin ekonomik hayata katılabildiğinin örneğidir.
• Karacabey Dağkadı Kooperatifi (Bursa): 7 kadınla başlayan bu girişim, Tarım Bakanlığı ve özel sektör destekleriyle büyüyerek örnek bir kırsal kalkınma modeli oluşturdu. Kadınlar, ekinezya gibi katma değeri yüksek ürünleri yetiştirip işlemiş; kurutma tesisleri kurarak ürünlerini markalaştırmıştır. Kooperatif, e-ticaret atılımıyla yöresel ürünlerini ülke geneline ulaştırmış ve Bursa’nın ilk kadın tarım kooperatifi olarak anılmıştır . Bu hikaye, köy kadınlarının uygun destekle neler başarabileceğini göstermektedir.
• Keşan Sepetçi Kadın Kooperatifi (Edirne): Trakya’da unutulmaya yüz tutmuş sepet örme sanatını canlandıran bu kooperatif, kısa sürede yurt içi ve yurt dışına satış yaparak büyüdü. Geleneksel hasır sepetler kooperatif çatısı altında yeniden üretilip “KESKÜP” markasıyla pazara sunuldu. Edirne Valisi’nin ifadesiyle “Türkiye’nin hediyelik sepetleri artık Keşan’dan” diyebileceğimiz bir başarı elde edildi; birçok ev kadını üretime katılarak aile bütçelerine katkı sağladı .
• Topraktan Tabağa Kooperatifi (Mardin): Ünlü sosyal girişimci Ebru Baybara Demir liderliğinde kurulan bu kooperatif, Türkiye’nin ilk sosyal kooperatifi olarak dikkat çekiyor. Yerel çiftçiler ve mültecileri bir araya getirip atıl kalan ürünleri ekonomiye kazandıran kooperatif, kârı ortaklara dağıtmak yerine yeni iş alanları yaratmaya yönlendiriyor . Halep sabunu üretimi projesi gibi yenilikçi girişimlerle 20 bin kalıp sabun üretip satan kadınlar, hem gelir elde etti hem de Suriyeli mülteci kadınlarla dayanışma içinde çalıştı . Bu kooperatifin başarısı, klasik kooperatif algısını aşarak stratejik planlamayla profesyonelce yönetilen bir model ortaya koymasıdır.
Türkiye genelindeki kadın kooperatifleri her geçen gün çeşitlenmekte ve güçlenmektedir. Tarımda üretim yapan da var, el emeğini sanata dönüştüren de; eğitim hizmeti sunan da var, dijital pazarlamayı kullanan da. Ortak noktaları ise kadın dayanışması ve girişimciliğiyle bulundukları yöreye değer katmalarıdır. Bu kooperatiflerin başarı hikayeleri, daha eşitlikçi ve sürdürülebilir bir kalkınma için kadınların birlikte neler başarabileceğinin canlı örneklerini sunuyor.
Sizde yerel üreticileri destekleyerek Türkiye’de ki kadın kooperatiflerin girişimciliğini sürdürülebilir hale getirmek isterseniz onların üretimine yönelik olarak tüketiminizi şekillendirebilirsiniz. Unutmayın “var olmak için üretmenin” önemi kadar bu üretimi destekleyecek “bilinçli tüketicilere” her zaman ihtiyaç vardır. Ülkemizin kalkınması için yerel üreticileri desteklemek ise hepimizin misyonu olacak kadar değerlidir.
Kaynaklar:
1. Emine G. Yanık, “Kooperatifçilik Yerel Kalkınmanın İti(ci Gücüdür” – Belediye Gazetesi (17 Ekim 2022)
2. Anadolu Ajansı, “Girişimci kadınlar kalkınma kooperatifi ile ayakta duruyorlar” (07.07.2020)
3. Cansu Ersoy, İlkhaber Gazetesi, “Güney Adana Kadın Girişimciler Kooperatifi’nden yeni proje” (22.12.2023)
4. Anadolu Ajansı, “Kurduğu kooperatifle kadınların kaderini değiştirdi” – Metin Aydemir (17.11.2018)
5. Edirne Ticaret İl Müdürlüğü Haberi, “Keşan Sepetçi Kadın Kooperatifi Kuruldu” (05.05.2021)
6. Bursa Tarım Orman Md., “Dağkadı Üreten Kadınlar Kooperatifi – Yerli Yerinde Projesi”
7. Ebru Baybara Demir, “Topraktan Tabağa Kooperatifi” – kişisel web sitesi
8. UNDP Türkiye Basın Bülteni, “Kadın kooperatifleri dijital araçlar sayesinde hızla gelişiyor” (7 Haziran 2022)
9. Nilüfer Kadın Çevre Kültür Kooperatifi (Düzce) – Kurumsal Web Sitesi (Erişim: 2025)
10. Demokrat Zafer Gazetesi, “Vefalı Canlar Kooperatifine Öncülük Ettiler” (Eylül 2023)