Türkiye, yedi coğrafi bölgesindeki farklı iklim ve toprak özellikleri sayesinde çok çeşitli tarım ürünlerinin yetiştirilebildiği bir ülkedir. Her bölge, kendine has iklim koşulları ve arazi yapısıyla belirli ürünlerin üretiminde öne çıkmaktadır. Bu yazı dizisinde , sebze, meyve, tahıl, baklagiller, yem bitkileri, tıbbi-aromatik bitkiler ve endüstriyel bitkilergibi tüm tarım ürünlerinin bölgelere göre dağılımı detaylı şekilde inceleyeceğiz. Ayrıca her bölgenin en verimli illeri ve bu illerde öne çıkan ürünler, organik tarım potansiyeli ve genel verimlilik durumu ile iklim ve toprak faktörlerinin tarıma etkileri ele alınmıştır.
Bölgelerin İklimi ve Tarımsal Üretim Koşulları
Türkiye’de dört farklı iklim tipi görülür ve dağların denize göre konumu gibi coğrafi etkenler tarım ürünlerinin dağılımını çeşitlendirmektedir . Genel olarak tarıma en elverişli bölgeler Ege, Akdeniz, Marmara, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu olarak kabul edilir; buralarda iklim ve arazi, çok çeşitli ürünlerin yetişmesine olanak tanır . Buna karşılık Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri, kışların soğuk geçmesi ve arazinin engebeli olması nedeniyle her ürün için uygun değildir; bu bölgelerde daha çok kendi iklim ve coğrafyalarına özgü nispeten sınırlı ürünler yetişir . İklim ve toprak şartları, her bölgede yetişebilecek ürün çeşitliliğini ve verim miktarlarını doğrudan etkilemektedir. Örneğin, yaz yağışlarının görüldüğü Karadeniz kıyılarında buğday gibi tahıllar iyi olgunlaşamazken, kurak yaz isteyen fındık ve çay gibi ürünler başarılı olmaktadır . Benzer şekilde Doğu Anadolu’nun yüksek rakımlı yerlerinde yaz mevsimi kısa sürdüğü için sebzecilik sınırlıdır ; bu alanlar daha çok tahıl ekimi ve geniş mera alanları (hayvancılığa dayalı yem bitkileri) ile değerlendirilir. Buna karşın Akdeniz ve Ege Bölgelerinde kışların ılık geçmesi ve güneşli gün sayısının fazla olması sayesinde seracılık gelişmiş, sebze ve meyveler yıl boyu yetiştirilebilir hale gelmiştir . Toprak özellikleri de önemlidir: Ovalardaki alüvyal topraklar (örneğin Çukurova, Gediz Ovası, Harran Ovası) oldukça verimli olup uygun iklim ve sulama ile yüksek ürün verirken, platolar ve dağlık kesimlerdeki topraklar daha sınırlı verim sunabilir. Bu nedenle, iklim ve toprak bakımından avantajlı bölgeler hem ürün çeşitliliği hem de tarımsal verimlilik açısından öne çıkmaktadır.
Marmara Bölgesi
Marmara Bölgesi iklimi, Karadeniz iklimi ile Akdeniz iklimi arasında bir geçiş özelliği taşır. Bu sayede ürün çeşitliliği fazladır. Tahıllardan buğday, İç Anadolu’dan sonra en çok Trakya (Edirne, Tekirdağ) alt bölgesinde üretilir . Özellikle ayçiçeği bu bölgenin simgesel endüstriyel ürünüdür; Türkiye toplam ayçiçeği üretiminin %80’ini Marmara Bölgesi karşılar . Trakya’nın Ergene havzası ve Güney Marmara, ayçiçeği tarlalarıyla bilinir. Pirinç (çeltik) üretimi de Meriç Ovası ve Edirne çevresinde yoğunlaşmıştır . Bölgenin güney kesimi (Balıkesir, Bursa çevresi) Akdeniz ikliminin etkisine girer ve zeytin yetiştiriciliği için elverişlidir; özellikle Gemlik ve Mudanya, Ege’den sonra ülkenin ikinci önemli zeytin üretim alanıdır . Marmara, meyve çeşitliliğiyle de öne çıkar: Bursa yöresinde şeftali, kiraz, çilek, kestane, üzüm gibi meyveler yoğun olarak yetişir . Bölgede sebze tarımı da gelişmiştir; Bursa ve Adapazarı (Sakarya) çevresinde domates, patates, soğan, sarımsak, patlıcan, kabak, biber gibi sebzeler geniş alanlarda üretilir . Yine Bursa ve çevresinde ipekböcekçiliği geleneğine bağlı olarak dut bahçeleri bulunur (dut yaprakları ipek böceklerinin besini olduğu için). Marmara Bölgesi’nde büyükbaş hayvancılık ve buna bağlı yem bitkileri üretimi (mısır silajı, yonca vb.) de özellikle Trakya ve Güney Marmara’da görülür.
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• Edirne: Pirinç (Meriç Ovası’nda yoğun çeltik tarlaları) ve buğday üretimi .
• Tekirdağ & Kırklareli: Ayçiçeği (Trakya alt bölgesi, yağlık ayçiçeği tarlaları) ; ayrıca buğday.
• Bursa: Meyve (özellikle şeftali, incir, kestane, üzüm ve kiraz) üretiminde verimli ; sebze tarımı (domates, biber, patates vb.) gelişmiştir .
• Balıkesir: Zeytin (Edremit Körfezi çevresi, Ayvalık ile birlikte kaliteli zeytinyağı üretimi) ; ayrıca meyve ve sebze.
• Sakarya (Adapazarı): Mısır üretimi (Karasu ve Adapazarı ovasında) ; sebze (örn. kabak, dünyaca ünlü Sakarya kabağı).
• Çanakkale: Sebze ve meyve (ılıman iklimli boğaz çevresinde bağcılık, domates, biber); ayrıca zeytin tarımı kıyı kesimlerde yapılır.
Ege Bölgesi
Ege Bölgesi’nde Akdeniz iklimi hakimdir; kışları ılık ve yağışlı, yazları sıcak ve kurak geçer, don olayı ender görülür. Bu nedenle Ege, tarımsal ürün çeşitliliğinin ve verimliliğin en yüksek olduğu bölgelerden biridir . Bölge, özellikle meyveüretimiyle öne çıkar ve kendine özgü ürünleri vardır. Zeytin en önemli ürünlerden biridir; Türkiye’deki zeytin üretiminin yaklaşık %48’i Ege Bölgesi’nde, özellikle Edremit ve Ayvalık yöresi başta olmak üzere kıyı şeridinde gerçekleşir . Üzümüretiminde Ege ilk sıradadır – Türkiye toplam üzüm üretiminin %40’ı bu bölgeden gelir . Özellikle çekirdeksiz kuru üzüm üretimi Manisa ve İzmir illerindeki Gediz, Büyük Menderes ve Küçük Menderes ovalarında yoğunlaşmıştır . İncir, kışın ılık hava isteyen bir diğer değerli meyvedir ve dünyanın en kaliteli incirleri Aydın başta olmak üzere Büyük ve Küçük Menderes vadilerinde yetiştirilir . Ege Bölgesi’nde turunçgiller (özellikle mandalina, portakal) kıyı kesimlerinde yetişirken, iç kesimlerde elma ve kiraz üretimi de önemli yer tutar . Sebze tarımı, kıyı ovaları ve Gediz ovası gibi sulak alanlarda yıl boyu yapılır; Ege, Akdeniz’den sonra seracılığın en yaygın olduğu ikinci bölgedir . Örneğin İzmir çevresi ve Aydın’da domates, biber, patlıcan gibi sebzeler hem açık alanda hem serada bolca yetişir. Tahıllar ve baklagiller de bölgenin iç kesimlerinde önemlidir: İç Batı Anadolu bölümündeki Afyon, Kütahya, Uşak gibi illerde buğday ve arpa üretimi yaygındır . Nadas uygulamasıyla tahıl tarımı yapılabilen bu alanlarda ayrıca şekerpancarı da önemli bir üründür . Ege’nin bir başka karakteristik ürünü tütündür; Manisa, Denizli gibi illerde kaliteli tütün (özellikle oryantal tütün) üretimi yapılır . Haşhaş (afyon bitkisi) ise Afyonkarahisar ve çevresinde (aynı adını taşıyan ilde) kontrollü olarak yetiştirilen önemli bir endüstriyel bitkidir. Bölgenin kıyı ve geçit bölgelerinde pamuk tarımı da görülür; özellikle Büyük Menderes ovasında (Aydın) pamuk önemli bir gelir kaynağıdır. Yem bitkileri olarak Ege’de özellikle büyükbaş hayvancılığın olduğu İzmir, Aydın ovalarında yonca, silajlık mısır gibi ürünler de yetiştirilir. Tıbbi ve aromatik bitkiler açısından Ege oldukça zengindir: İzmir ve Denizli civarında kekik, lavanta; Afyon’da haşhaş; Muğla’da adaçayı gibi ürünlerin üretimi yapılmaktadır.
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• İzmir: Zeytin ve zeytinyağı (özellikle kuzey ilçeleri); üzüm (Bornova Misketi üzümü gibi çeşitler); turunçgiller (mandalina); sebze ve seracılık (Menderes ovası). Ayrıca İzmir Kemalpaşa kirazıyla da ünlüdür.
• Manisa: Üzüm (Sultani çekirdeksiz üzüm üretiminin merkezi) ; zeytin (Akhisar yöresi sofralık zeytin); tütün (Akhisar-Manisa bölgesi).
• Aydın: İncir (Dünya çapında ünlü Sarılop inciri) ; zeytin (Kuşadası ve çevresi); pamuk (Büyük Menderes ovası).
• Denizli: Tahıl (buğday, arpa) ve şekerpancarı (Çardak, Çivril ovaları) ; ayrıca Denizli’nin Çivril ilçesi elma üretimiyle öne çıkar. Tütün üretimi de yapılır.
• Afyonkarahisar: Haşhaş (Türkiye’nin izinli afyon hammaddesi üretim merkezi); buğday ve arpa (iç kesim tahıl tarımı) ; şekerpancarı (Çay, Sultandağı ovaları). Afyon ayrıca patates ve yumru bitkilerde de önemli bir üreticidir.
• Muğla: Turunçgil (özellikle narenciye Fethiye ve Dalyan civarında); sera sebzeciliği (Fethiye); ayrıca Muğla’nın Marmaris-Datça yöresi çam balı üretimiyle (dolaylı bitkisel ürün) ünlüdür.
Akdeniz Bölgesi
Akdeniz Bölgesi, yıl içinde yağışların çoğunu kışın alan, yazları sıcak ve kurak geçen tipik Akdeniz iklimine sahiptir. Ilık kışlar sayesinde tropik ve subtropik meyveler dahi yetişebilir. Nitekim muz sadece bu bölgede yetişen bir üründür; Türkiye’de muz üretiminin %100’ü Akdeniz Bölgesi’nde, özellikle Mersin (Anamur-Bozyazı) ve Antalya (Alanya) çevresinde yapılır . Turunçgiller (narenciye) denilen portakal, mandalina, limon, greyfurt gibi meyvelerin de %88’i bu bölgede üretilmektedir . Antalya, Adana, Mersin ve Hatay illeri geniş turunçgil bahçeleriyle bilinir. Kıyı şeridinin hemen her yerinde zeytinlikler ve bağlar görülse de, çiftçiler ürün desenini genelde pamuk lehine değiştirmiştir çünkü pamuk getirisi yüksek bir endüstriyel üründür . Bereketli Çukurova başta olmak üzere kıyı ovalarında pamuk ve mısır, bölge halkının önemli geçim kaynaklarındandır . Adana ve çevresi, pamuk tarlaları (beyaz altın) ve yazlık mısır ekimleriyle ünlüdür. Çukurova’da genellikle pamuk ekilmeyen alanlara kış yağışlarıyla yetişen buğday ekilir; yani pamuk-buğday münavebesi uygulanarak yılda iki ürün alınabilir . Bölgede tahıl üretimi, özellikle buğday ve arpa, kıyı ardındaki uygun ovalarda ve Göksu, Seyhan gibi nehir boylarında yapılır. Sebze tarımı Akdeniz’de çok gelişmiştir; Türkiye’de sebzeciliğin en fazla geliştiği bölge Akdeniz’dir . Özellikle seracılık Antalya ve Mersin illerinde yoğunlaşır; kış döneminde bile domates, biber, salatalık gibi sebzeler sera altında yetiştirilir ve tüm ülkeye dağıtılır . Bölge erken ilkbaharda örtü altı üretim sayesinde diğer bölgelere göre çok önce sebze-meyve sunabilir. Yerfıstığı (yer fıstığı)Osmaniye ve Adana yöresinde önemli bir üründür ve Türkiye üretiminin büyük kısmı bu bölgeden gelir . Susam da sıcak iklim seven bir endüstriyel bitki olarak Antalya, Muğla ve Hatay çevresinde yetiştirilmektedir . Akdeniz Bölgesi aynı zamanda gül yetiştiriciliğinde ilk sıradadır; Isparta ili, gül çiçeği üretimi (yağlık gül) ile ünlü olup bölgeyi tıbbi-aromatik bitkiler alanında ön plana çıkarmaktadır . Isparta ve Burdur çevresinde ayrıca lavanta tarlaları da son yıllarda yaygınlaşmıştır (aromatik bir bitki olarak). Elma üretimi ise Akdeniz’in yüksek rakımlı iç kesimlerinde (örneğin Isparta, Antalya’nın Elmalı ilçesi) önemli düzeydedir .
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• Antalya: Turunçgiller (portakal, turunç, özellikle Finike portakalı çok meşhurdur); sera sebzeleri (Türkiye’nin örtü altı üretim başkenti, domates, biber, patlıcan vb.) ; muz (Alanya ilçesi); avokado gibi tropik meyveler (Alanya-Gazipaşa).
• Adana: Pamuk (Çukurova’nın ana ürünü) ; buğday (kışlık ekim, pamukla rotasyon) ; mısır (ikinci ürün olarak yaygın) ; turunçgil (portakal, mandalina); yerfıstığı (Osmaniye ile birlikte).
• Mersin: Turunçgiller (Türkiye’de limon üretiminin önemli kısmı); muz (Anamur ilçesi, ülkenin ilk muz ekimleri) ; sebze (örtü altı ve açıkta); zeytin (Mut ilçesi zeytiniyle ünlü).
• Hatay: Turunçgiller (Amik Ovası ve Dörtyol çevresi portakal, mandalina); pamuk (Amik Ovası’nda) ; zeytin (Hatay kıyılarında ve Altınözü çevresinde); ayrıca Hatay’ın kırık zeytini ve zeytinyağı meşhurdur.
• Isparta: Gül (yağlık gül tarımı, dünya çapında gül yağı üretimi) ; elma (Türkiye’nin en çok elma üreten illerinden); lavanta (Keçiborlu ilçesi).
İç Anadolu (Orta Anadolu) Bölgesi
İç Anadolu Bölgesi, çevresindeki yüksek dağlar nedeniyle deniz etkisine kapalı kalan ve step ikliminin görüldüğü bir bozkır bölgesidir. Kışları soğuk, yazları sıcak ve kurak geçer; yağışlar az ve genelde ilkbaharda sağanak şeklindedir. Bu iklim nedeniyle tarımda kuraklığa uyum sağlanması gerekmiş, nadas (bir yıl ekim yapmayıp toprağı dinlendirme) yöntemi yaygınlaşmıştır . Tüm zorluklara rağmen bölge, Türkiye’nin “tahıl ambarı” olarak bilinir . Ülkenin en fazla buğday ve arpa üretilen alanları İç Anadolu’dadır. Konya, Ankara, Yozgat, Eskişehir, Kayseri gibi iller geniş tahıl tarlalarıyla kaplıdır. Örneğin Konya Ovası, tek başına birçok ülkeden fazla buğday üretebilen verimli bir ovadır. İç Anadolu, Türkiye buğday üretiminin en büyük payına sahip bölgesidir . Arpa üretiminin de yaklaşık yarısını tek başına karşılar . Bölgede yazların kurak geçmesi nedeniyle nohut, yeşil mercimek gibi baklagiller de yaygın olarak ekilir; nitekim nohut üretimi en fazla İç Anadolu’da yapılır (ayrıca ikinci sırada Ege ve Karadeniz bölgeleri gelir) . Yeşil mercimek de çoğunlukla bu bölgede yetiştirilir (ör. Yozgat, Çorum illeri) . Bölge, endüstriyel bitkilerden şekerpancarıüretiminde de ilk sıralardadır; Konya, Eskişehir, Ankara, Kayseri illerinde büyük şeker fabrikalarına hammadde sağlayan pancar tarlaları vardır . Patates Nevşehir ve Niğde yöresinde yoğun olarak üretilir; İç Anadolu, Türkiye’nin patates ambarıdır . Üzüm (bağcılık) özellikle Nevşehir (Kapadokya bölgesi) ve Kalecik (Ankara) gibi yörelerde yapılmakta olup, geleneksel olarak pekmez ve şarap yapımında kullanılmaktadır. Bölgenin iklimi meyveciliğe çok elverişli olmamakla birlikte, geçit bölgelerinde ve sulanabilen mikroklimalarda elma (Kayseri-Develi, Niğde, Konya-Karapınar), kayısı, üzüm gibi meyveler yetiştirilebilir. Ankara’nın Kalecik karası üzümü ve Amasya (coğrafi olarak Karadeniz’e yakın olsa da) misket elması bu bölgenin bilinen meyvelerindendir. Sebze üretimi ise sınırlıdır, genelde sulama imkanı olan Kızılırmak ve Sakarya nehirlerinin vadilerinde veya devlet sulama projelerinin bulunduğu Konya Ovası gibi yerlerde bazı sebzeler yetiştirilir. Bölgede kışların sertliği ve yaz kuraklığı nedeniyle açık alan sebzeciliği kısıtlı, ancak son yıllarda jeotermal seracılık (örneğin Afyon, Kırşehir gibi illerde) gelişmeye başlamıştır. İç Anadolu, geniş bozkırlarıyla yem bitkileri ve meracılık açısından da önem taşır; büyükbaş hayvancılık yapan işletmeler yem ihtiyacını karşılamak için yonca, korunga gibi yem bitkilerini yaygınca eker.
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• Konya: Buğday (Türkiye’nin en büyük üreticisi) ; arpa; şekerpancarı (Konya Ereğli’si pancarıyla ünlü); mısır (sulu tarım alanlarında). Ayrıca fasulye ve ayçiçeği üretimi de artmaktadır.
• Ankara: Buğday ve arpa (Polatlı çevresi tahıl ambarı); kavun-karpuz (Polatlı karpuzu); bağcılık (Kalecik ilçesi, Kalecik Karası üzümü); yemeklik kabak (Beypazarı havucu ve kabak da meşhur).
• Eskişehir: Buğday, arpa; şekerpancarı (Mihalıççık, Alpu ovaları); Sivrihisar ilçesi nohut üretimiyle de bilinir. Ayrıca Eskişehir’in Mihalıççık ilçesi napolyon kirazı ile son yıllarda adını duyurmuştur.
• Yozgat: Nohut ve mercimek (bozkır koşullarına uygun baklagiller); buğday.
• Nevşehir & Niğde: Patates (özellikle Niğde merkez ve Nevşehir Derinkuyu civarı) ; Nevşehir ayrıca bağ üzümü (Kapadokya) ve kabak çekirdeği ile bilinir. Niğde elması da meşhurdur.
• Kayseri: Buğday, arpa; şekerpancarı (Turhal fabrikası için pancar); develi ilçesi elması. Kayseri ayrıca Türkiye’nin önemli çemen otu üretim yerlerindendir (pastırma yapımında kullanılan çemen baharatı için).
Karadeniz Bölgesi
Karadeniz Bölgesi, Türkiye’nin yıl boyu en fazla yağış alan bölgesidir. Kıyı kesiminde ılıman ve daimi nemli iklimhüküm sürer, bu sayede her mevsim yağış görülür. Bu iklim, bazı ürünler için avantaj, bazıları için dezavantaj yaratır. Örneğin buğday, arpa, mercimek, pamuk gibi kuraklık isteyen ürünler, yaz yağışları nedeniyle kıyı Karadeniz’de yetişemez; bu ürünlerin yerine kıyılarda mısır ekilir ve temel tahıl olarak mısır kullanılır . Nitekim Karadeniz’de mısır hem insanlar hem hayvanlar için önemli bir besindir ve bölgede üretilen mısır büyük ölçüde ticari değil, yerel tüketim amaçlıdır . Karadeniz kıyı kuşağının en karakteristik ürünleri çay ve fındıktır. Türkiye’deki çay tarımının tamamı bu bölgededir; ülke çay üretiminin %100’ü Doğu Karadeniz’de, Rize ve çevresinden Gürcistan sınırına kadar uzanan dar kıyı şeridinde gerçekleşir . Benzer şekilde dünya fındık üretiminde lider olan Türkiye, fındığın büyük kısmını Karadeniz’de üretir; ülke fındığının %85’i Ordu, Giresun ve Trabzon yöresinde yetişir . Bu illerin yamaçlarında bitki örtüsü fındık bahçelerine dönüşmüştür. Doğu Karadeniz’in ılık kışları sayesinde mandalina, limon gibi turunçgiller ve hatta zeytindahi mikroklima alanlarda yetişebilir . Örneğin Rize çevresinde mandalina bahçeleri görülür, Artvin-Arhavi dolaylarında zeytinlikler vardır. Son yıllarda Rize ve Trabzon dolaylarında kivi meyvesi denemeleri de başarıyla artmaktadır . Batı Karadeniz’de Zonguldak ve Kastamonu civarında keten-kenevir tarımı geçmişte önem taşımış, günümüzde kenevir kontrollü olarak bazı ilçelerde (ör. Kastamonu-Taşköprü) yeniden ekilmeye başlanmıştır. Tütün Karadeniz’de özellikle Orta ve Batı Karadeniz illerinde (Samsun, Tokat gibi) geçmişte çok önemli bir gelir kaynağıydı; günümüzde üretimi azalsa da Samsun-Bafra, Tokat-Niksar yörelerinde tütün tarlaları bulunur . Sebze tarımı, bölgenin özellikle Doğu Karadeniz’in aşırı yağış alan kesimlerinde zorludur (mantar hastalıkları ve güneş azlığından dolayı) . Ancak Orta ve Batı Karadeniz’de mikroklima ovalarda sebzecilik yapılır; örneğin Samsun’daki Çarşamba ve Bafra ovaları, Yeşilırmak ve Kızılırmak deltalarında pirinç, sebze (soğan, bakla, lahana) üretimiyle bilinir. Pirinç özellikle Sinop-Boyabat, Kastamonu-Tosya ve Samsun-Bafra yörelerinde önemli bir üründür. Ayrıca Kastamonu sarımsağı (Taşköprü sarımsağı) dünya çapında ünlü bir aromatik üründür. Karadeniz Bölgesi’nde kıyıdan uzaklaştıkça rakım artar ve iklim sertleşir; iç kesimlerde tahıl tarımı mümkün hale gelir. Örneğin Amasya, Tokat gibi iller bölgenin iç kısmında yer aldığından burada buğday, arpa, şekerpancarı tarımı yapılabilir . Amasya özellikle elmasıyla ünlüdür; Amasya elması bölgenin önemli bir meyvesidir . Tokat ve Kastamonu iç kesimleri elma, armut gibi meyvelerin yetişmesine de uygundur. Yem bitkileribakımından, Karadeniz Bölgesi doğal çayır ve meraların bol olduğu bir bölgedir; özellikle büyükbaş hayvancılık için Doğu Karadeniz yaylalarında kaliteli otlaklar bulunmaktadır. Bu yüzden bölgede çalışan nüfusun yaklaşık %70’i tarım ve hayvancılıkla geçinir, kırsal ekonomik faaliyet yoğundur .
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• Rize: Çay (Türkiye’deki tek çay üretim bölgesi) ; ayrıca kivi (iklimi uygun, yeni ürün) ve biraz mandalina.
• Ordu & Giresun: Fındık (dünyanın en kaliteli fındıkları; ülke üretiminin çoğu) ; ayrıca Ordu-Giresun kıyılarında az miktar turunçgil ve soya fasulyesi üretimi başlamıştır .
• Trabzon: Fındık (özellikle Trabzon Yomra fındığı); çay (doğu ilçelerinde); kivi (deneme üretimleri artıyor).
• Samsun: Mısır (karadeniz ikliminde bol yetişir); tütün (Bafra tütünüyle ünlü) ; pirinç (Bafra Ovası); sebze (Bafra ve Çarşamba ovalarında lahana, sebze). Samsun ayrıca karpuz ve çilek tarımında da Karadeniz’de önde gelir.
• Tokat: Tütün (Niksar-Erbaa tütünü kalitesiyle bilinirdi) ; şekerpancarı ve tahıllar (ovalık kesimlerde); meyve (Tokat narası olarak bilinen elma ve erik çeşitleri meşhur). Tokat ayrıca bağ yaprağı (üzüm yaprağı) üretimiyle tanınır.
• Amasya: Elma (Amasya misket elması) ; şekerpancarı ve tahıl (ovalarında yetişir); soğan (Amasya’nın Taşova soğanı ünlü).
• Kastamonu: Kenevir (tarihsel olarak Taşköprü keneviri); sarımsak (Taşköprü sarımsağı, tıbbi-aromatik önemde); tahıl (iç kesimlerde buğday).
• Artvin: Çay (Hopa ilçesi çevresi); fındık (Arhavi, Ardeşen dolayları); bölgede ayrıca kestane üretimi de önemlidir (arıcılığa da katkı sağlar).
Doğu Anadolu Bölgesi
Doğu Anadolu, ülkenin en yüksek rakımlı ve karasal iklimin en sert yaşandığı bölgesidir. Kışlar uzun, çok soğuk ve kar yağışlı; yazlar ise sıcak fakat kısa ve kurak geçer. Bu sert iklim nedeniyle tarım yapılan alanlar sınırlıdır ve genelde iklime dayanıklı ürünler tercih edilir. Bölge genelinde tahıllar (özellikle arpa ve buğday) temel tarım ürünleridir . Arpa, yetişme süresi daha kısa olduğundan, buğdayın yetişemediği yüksek yerlerde dahi ürün verebilir ve Doğu Anadolu arpa üretiminde ülke içinde önemli paya sahiptir . Erzurum-Kars platosu ve Muş Ovası gibi yerler geniş buğday ve arpa tarlalarına sahiptir. Şeker pancarı da Erzurum, Erzincan, Ağrı gibi illerde (şeker fabrikalarının çevresinde) üretilir . Doğu Anadolu’nun en tanınmış meyvesi kayısıdır; Malatya ili, dünya kuru kayısı üretiminin merkezi konumundadır. Malatya’nın sulanabilen mikroklima alanlarında, Fırat ve Tohma Nehri kıyılarında yoğun kayısı bahçeleri bulunur . Malatya ayrıca bazı ovalarında pamuk ve tütün üretimi de yapar (özellikle düşük rakımlı Akçadağ Ovası gibi yerlerde). Bölgenin diğer illerinde meyvecilik daha çok yerel ölçektedir: Elma ağaçları sulak dere kenarlarında yetiştirilir; Erzincan ve Iğdır mikroklima alanlarında üzüm ve nar üretimi dahi görülür. Erzincan ovası bağları ile, Iğdır Ovası ise kayısı, elma ve hatta pamuk denemeleri ile bilinir. Dut ağacı bölgede önemlidir; Malatya, Elazığ, Erzincan üçgeninde dut meyvesi hem taze tüketim hem pestil/kömbe gibi ürünler için kullanılır . Ayrıca dut yaprakları ipekböcekçiliği için de değerlendirilir (Elazığ’ın Kuzova bölgesi gibi yerlerde geçmişte ipekçilik yapılmıştır). Sebzecilik, Doğu Anadolu’da en sınırlı tarımsal faaliyetlerden biridir – yazların kısa olmasından dolayı Erzurum – Pasinler Ovası gibi yerlerde lahana ve patates dışında açık alan sebzesi yetiştirmek zordur . Nitekim Erzurum – Pasinler ve Horasan ovalarında bolca lahana, patates ekilirken, diğer bölgelerde sebze ekimi genelde düşük irtifalı ovalarla sınırlıdır . Bölge, Türkiye’nin mera alanları ve hayvancılık bakımından en önde gelen yöresidir; geniş doğal çayırlara sahip olduğu için yem bitkileriüretimi de hayvancılıkla paralel olarak yapılmaktadır. Özellikle Erzurum, Kars, Ardahan illerinde yem amaçlı korunga, yonca tarımı teşvik edilmektedir. Doğu Anadolu’da ayrıca tütün tarımı bazı illerde önemini korur; Bitlis, Muş, Malatya gibi illerde tütün ekimi yapılmaktadır . Son yıllarda devlet teşvikiyle bölgede ceviz ve badem ağaçlandırma projeleri de artmıştır (Elazığ, Hakkari gibi illerde). Tıbbi-aromatik bitkiler, bölgenin flora zenginliği sayesinde doğal olarak bulunur (örn. Şırnak’ta kekik, Van’da ters lale gibi yöresel bitkiler); ancak kültür bitkisi olarak yaygın üretim azdır. Safranbolu gibi kuzeybatı kenarı hariç, safran veya lavanta gibi ürünlerin üretimi Doğu Anadolu’da pek yaygın değildir.
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• Malatya: Kayısı (dünya kuru kayısı başkenti) ; buğday ve arpa (ova kesimlerinde); ayrıca tütün (Darende yöresi) ve sınırlı pamuk üretimi .
• Erzurum: Buğday ve arpa (Pasinler Ovası önemli tahıl alanı) ; patates ve lahana (Pasinler ovasında yaygın sebzeler) . Erzurum ayrıca büyükbaş hayvan varlığıyla ünlüdür (dolayısıyla yem bitkileri üretimi yüksek).
• Elazığ: Üzüm (Hoşköy ve Orcik üzümü ile bilinir); kayısı (Malatya kadar olmasa da); tahıl. Elazığ ayrıca bağcılık ve şaraplık üzüm (Öküzgözü, Boğazkere üzümleri) üretimiyle tanınır.
• Iğdır: Kayısı (Iğdır’ın mikroklima iklimi sayesinde kaliteli yaş kayısı); pamuk (tarihsel olarak küçük ölçekli denendi); şeftali ve üzüm gibi meyveler (Igdir Ovası ikliminden dolayı).
• Bitlis & Muş: Tütün (Bitlis tütünü kaliteli bir doğu tütünü olarak bilinir) ; ayrıca Muş Ovası’nda buğday ve şekerpancarı.
• Hakkari: Daha çok küçük meyveler (ceviz, badem son yıllarda); yüksek rakımlı yaylalarda arıcılık (Hakkari balı). Tarım alanı az olduğundan hayvancılık ağırlıklıdır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’nin en sıcak ve kurak bölgelerindendir. Yazları uzun ve oldukça sıcak geçer; yağışlar kış ve ilkbahar aylarında görülür. Bölge genelinde ova ve platolar yaygındır, yüksek dağlar azdır, bu da geniş tarım alanlarının varlığını sağlar. Tarımsal sulamanın kısıtlı olduğu dönemlerde nadas yaygınken, özellikle GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi) ile sulama imkanları arttıkça üretim deseni zenginleşmiştir. Güneydoğu Anadolu’da tarım alanlarının yarıdan fazlasında buğday ekilir; tahıl ekim alanları açısından Şanlıurfa ili birinci, Diyarbakır ikinci sıradadır . Arpa da bu bölgede buğdaydan sonra gelen önemli tahıldır ve yaygın biçimde yetiştirilir . Bölgenin en fazla ekilen endüstriyel bitkisi pamuktur; özellikle sulamanın olduğu Şanlıurfa-Harran Ovası (Akçakale çevresi) ve Mardin ovaları ile kısmen Gaziantep, Türkiye’nin önemli pamuk üretim alanlarıdır . Nitekim pamuk ekiminde son yıllarda Akdeniz’i geçerek birinci sıraya yükselen Şanlıurfa, gerçek anlamda bir pamuk merkezi haline gelmiştir. Kırmızı mercimek, kuraklığa dayanıklı bir baklagil olarak bölgeye çok iyi uyum sağlamıştır; Türkiye kırmızı mercimek üretiminin neredeyse tamamı Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır üçgeninden elde edilir . Antep fıstığı, bölgenin karakteristik bir ürünüdür – Gaziantep ve Şanlıurfa başta olmak üzere, Siirt ve Adıyaman’da yetişen Antep fıstığı Türkiye üretiminin %90’ını karşılar . Gaziantep ili fıstık ağacı varlığı bakımından dünyada sayılı merkezlerdendir. Güneydoğu’da ayrıca susam ekimi (özellikle Şanlıurfa-Ceylanpınar taraflarında) ve yerfıstığı (kısmen Adıyaman) da yapılmaktadır. Bölgede sulu tarımın gelişmesiyle mısır ikinci ürün olarak ekilmeye başlanmış, özellikle Diyarbakır ve Şanlıurfa ovalarında yazlık mısır üretimi artmıştır. Sebze tarımı, sulama projeleriyle birlikte gelişiyor olsa da halen Türkiye’nin diğer bölgelerine kıyasla sınırlıdır; ancak bazı alanlar (örneğin Harran’da pamuk hasadı sonrası kış sebzeleri, Gaziantep’te Antep biberi üretimi) önem taşır. Meyve olarak bölge, geleneksel bağcılık ve bahçe tarımıyla tanınır: Üzüm (özellikle Diyarbakır karpuz kabuğu büyüklüğünde siyah üzümü meşhur), karpuz (Diyarbakır karpuzu efsanevi büyüklüktedir), nar (Harran ve Nizip yöresi nar bahçeleriyle bilinir), zeytin (Kilis ve Mardin-Derik zeytini ünlüdür) bölgede yetişen önemli meyvelerdir. Kilis ve Mardin zeytinlikleri, Güneydoğu’yu zeytin üretiminde de söz sahibi yapmaktadır . Tütün tarımı da bazı yörelerde (Adıyaman gibi) yapılmaktadır ancak geçmişe göre azalmıştır. Güneydoğu Anadolu’da geniş meralar olmamasına karşın, son yıllarda artan büyükbaş hayvancılık nedeniyle yem bitkileri (yonca, fiğ, silajlık mısır) ekimi de sulanan alanlarda başlamıştır. Ayrıca arıcılık ve Antep yöresinde mahlep gibi aromatik bitkiler de ekonomiye katkı verir.
Öne Çıkan İller ve Ürünleri:
• Şanlıurfa: Buğday (ekim alanı en geniş il) ; pamuk (Harran Ovası, Türkiye’nin en büyük pamuk ekim alanı) ; kırmızı mercimek (Türkiye üretiminin merkezi) ; mısır (ikinci ürün); Antep fıstığı (Birecik, Halfeti çevresinde önemli miktarda) .
• Diyarbakır: Buğday ve arpa (geniş ovalarıyla) ; karpuz (Diyarbakır karpuzu çok iriliğiyle ünlü); pamuk (Kızılatepe Ovası civarı); mercimek. Ayrıca Diyarbakır’ın Çermik ilçesi nar üretimi ile bilinir.
• Gaziantep: Antep fıstığı (ismini aldığı ürün, merkez ve Nizip başta olmak üzere) ; zeytin (Nizip zeytini); üzüm (Yesemek üzümü, kilis karası üzümü); kırmızı biber (İsot olarak da bilinen kuru biber, Araban bölgesi).
• Mardin: Kırmızı mercimek (verimli Mezopotamya ovalarında) ; buğday; zeytin (Derik zeytini son yıllarda marka oldu); bağcılık (Midyat ilçesi üzüm ve şaraplık üretimiyle bilinir).
• Adıyaman: Tütün (Adıyaman tütünü geçmişte ünlüydü) ; buğday ve arpa; antepfıstığı (kısmen).
• Siirt: Fıstık (Siirt fıstığı olarak bilinen çeşidiyle, özellikle Şirvan ve Pervari çevresi); ayrıca Siirt büryan kebabıyla anılan küçükbaş hayvancılık yaygın olup yem bitkileri yetiştiriciliği de desteklenir.